Ta, która nadeszła
Myślę, że wielu z nas mogłaby zainspirować. Żeby spojrzeć w przyszłość, warto obejrzeć się za siebie.
Popiersie legendarnej Nefretete z berlińskiego Muzeum Nowego opiera się upływowi czasu i zmieniającym modom. Przetrwało tysiąclecia, wojny i chwile pokoju, lata chude i tłuste, a także kolejne cywilizacje, które upadały pod ciężarem własnej nieudolności lub pychy. Powstało, zanim Izraelici opuścili Egipt, Babilon i Cesarstwo Zachodniorzymskie legły w gruzach, a Europę opanowała wielka wędrówka ludów. 
Wizerunek władczyni uwieczniony w wapieniu pozostaje symbolem piękna i, co nietrudno dostrzec, spogląda na zwiedzających z wyższością, niczym przybysz z obcego uniwersum na prymitywny gatunek. Wizerunek Nefretete skrywa więcej niż odsłania, a są to tajemnice sprzed blisko 3400 lat.
Neferneferuaton-Nefertiti można przetłumaczyć jako „Nadzwyczajna jest piękność Atona, piękna, która nadchodzi/nadeszła/przybyła”. Małżonka Echnatona z XVIII dynastii, wzbudzała kontrowersje już za życia, ze względu na proweniencję i rolę jaką odegrała na dworze faraona. Pochodzenie Nefertiti pozostaje źródłem sporów. Jedna z teorii sugeruje, że mogła być księżniczką mitannijską, co tłumaczyłoby znaczenie jej imienia, identyfikuje się ją z postacią Taduhepy. Inna hipoteza wskazuje na to, że była córką Aja, doradcy dworu, który objął tron po śmierci Tutanchamona.
Nefretete, ukochana żona Echnatona była matką sześciu córek: Meritaton, Maketaton, Anchesenpaaton, Neferneferuaton-Taszerit, Neferneferure i Setepenre. Przypuszcza się, że została wyniesiona na tron jako współregentka, przyjmując imię Neferneferuaton, co oznaczało „Pięknością jest uroda Atona”. Co niezwykłe, jako jedyna królowa w historii Egiptu, ukazywana była na płaskorzeźbach w pozach zarezerwowanych dla faraonów, jak zwycięstwo czy upokorzenie wrogów Egiptu.
Pojawiają się teorie świadczące o tym, że po śmierci męża mogła objąć tron jako Anchcheperure Semenchkare. Jednak badania Christiana Loebena z Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie sugerują, że Nefertiti zmarła wcześniej niż Echnaton. Figurka grobowa (uszebti) odkryta w Amarnie przedstawiająca „wielką małżonkę królewską Nefertiti” potwierdza, że nie była następczynią męża. Niemniej jednak nie można wykluczyć, że sprawowała rządy jako regentka w imieniu małoletniego Tutanchamona.
Nefertiti, podobnie jak Echnaton, została pochowana w stolicy Achetaton, obecnie znanym jako Amarna. Jednak historia jest bardziej skomplikowana. Parze przypisuje się grobowiec KV55, gdzie zostały odnalezione szczątki Echnatona. Wcześniejsze teorie wskazywały na to, że mumia z grobowca KV35, znana jako Młodsza Dama, należy do Nefertiti. Jednak najnowsze badania wykluczają tę możliwość.
Nefretete, wraz z małżonkiem, wprowadziła kult jedynego boga – Atona, symbolizowanego przez tarczę słoneczną. To niezwykłe monoteistyczne podejście spowodowało konflikt z kapłańskim stanem, zwłaszcza z kapłanami Amona, co zresztą stało się jedną z kluczowych przyczyn upadku władców.
Po upadku kultu Atona i odnowieniu kultu Amona, większość posągów i inskrypcji Echnatona została zniszczona. Pamiątki po Nefretete również nie uniknęły skutków gniewu kapłanów, co sugeruje, że to ona mogła przywrócić stary kult.
Piękna niczym Aton
Polichromowane popiersie Nefretete to nie tylko wyjątkowe dzieło sztuki, ale także obiekt niekończących się sporów naukowców i polityków. Co warte podkreślenia, batalia trwa od ponad 110 lat.
Oszałamiający artefakt starożytnego Egiptu stoi przede mną w gablocie, mierzy 48 centymetrów wysokości, waży około 20 kilogramów i został mistrzowsko wyrzeźbiony z wapienia w 1345 r. p.n.e..
Trwałe a zarazem kruche. Wystawione w witrynie ze szkła pancernego – do 2010 roku można było fotografować do woli, pod warunkiem, że nie używało się lampy błyskowej. Niestety, większość zwiedzających nie stosowała się do tego ograniczenia. W trosce o bardzo delikatne, stare pigmenty popiersia postanowiono nie ryzykować, zakaz uwieczniania Nefretete obowiązuje do dziś.
Pełnoplastyczne dzieło sztuki, opracowane ze wszystkich stron, zachowało się w dobrym stanie, mimo pewnych ubytków na wysokości ramion, górnej partii klatki piersiowej, twarzy, uszu, oraz w tylnej partii nakrycia głowy. Zważywszy na wiek, trudno pojąć jakie szczęście mu towarzyszyło.
Głowa, ozdobiona wysmukłym czepcem, osadzona jest na wydłużonej szyi, na której dostrzec można anatomiczne detale, takie jak krtań i mięśnie. Delikatnie przycięte ramiona, podkreślające linie szyi, stanowią element stylizacji mający na celu podkreślenie smukłości popiersia. Nefretete ukazana jest jako dojrzała kobieta pełna wdzięku. Jej ciemnobłękitne oczy, lekko przykryte powiekami, zdobią silnie podkreślone obwódki oczu.
Lewe oko jest niekompletne, pozbawione tęczówki i źrenicy. Łuki brwiowe są delikatnie wyeksponowane, a same brwi prezentują się jako grube łukowate linie w tonacji ciemnoszarej. Na pełnych, ciemnoczerwonych ustach maluje się lekki uśmiech. Subtelnie zaznaczone zostały również policzki, zmarszczki i fałdy skóry, takie jak na powiekach, poniżej oczu oraz obok nosa.
Na skroniach Nefertiti widnieje wysoki ciemnobłękitny czepiec, udekorowany złocistym diademem królewskim. Charakterystyczne prostokątne segmenty w zielonkawych i rdzawych tonacjach nadają mu wyjątkowy wygląd. Z przodu diademu, ureusz, choć w obecnym stanie silnie uszkodzony, wciąż emanuje blaskiem zarezerwowanym boskim wcieleniom.
Z tyłu widoczne są trzy symetrycznie zwisające wstęgi. Ramiona popiersia są ozdobione z przodu dekoracyjnym kołnierzem, składającym się z czterech szlaków, z geometrycznymi, stylizowanymi ornamentami w złocistych, beżowych, rdzawych i zielonkawych tonacjach.
Oto opis dzieła w muzealnej gablocie. Kolejne pytanie brzmi: skąd się tutaj wzięło?
Odkrycie i spór
Odkrycie popiersia Nefretete przypisuje się niemieckiemu archeologowi Ludwikowi Borchadtowi, który natknął się na nie podczas prac w ruinach pustynnej stolicy faraona Echnatona, 6 grudnia 1912 roku. Popiersie Nefretete znajdowało się w jednym z pomieszczeń domu rzeźbiarza Totmesa, w otoczeniu innych wapiennych głów przedstawiających członków rodziny królewskiej. Jednak żadna z tych rzeźb nie dorównywała doskonałości polichromowanego wizerunku Nefretete.
Borchardt, pragnąc, aby dzieło trafiło w ręce finansującego wykopaliska przedsiębiorcy Jamesa Simona z Berlina, zastosował pewien sprytny fortel. Podczas podziału znalezisk przedstawił szefowi Egipskiej Służby Starożytności, Francuzowi Gustave’owi Lefebvre’owi, jedynie słabo oświetlone zdjęcie rzeźby. Przekonany na słowo, Lefebvre uwierzył, że dzieło nie jest warte zatrzymania, co umożliwiło Borchardtowi wywiezienie go z Egiptu.
Nefretete trafiła do Niemiec, gdzie właściciel podarował ją Muzeum Berlińskiemu. Ten gest wywołał konflikt, bowiem Francuzi zarządzający Muzeum Egipskim w Kairze poczuli się oszukani i domagali zwrotu popiersia. Sprawa ucichła na kilkadziesiąt lat, aż do momentu, gdy Egipt postanowił ponownie zażądać zwrotu popiersia, co stało się jednym z symboli walki kraju z zachodnimi muzeami.
Wojna dyplomatyczna wokół Nefretete trwała dziesięciolecia, a głównym aktorem konfliktu był szef Egipskiej Służby Starożytności, dr Zahi Hawass. Pomimo licznych prób negocjacji i presji ze strony Egiptu, popiersie pozostało w Berlinie. Skandalu udało się uniknąć w 2002 roku, kiedy złote okucie sarkofagu Echnatona zostało odesłane do Kairu. Jednak Nefretete pozostaje centralnym punktem sporu, który do dziś budzi kontrowersje, pytania i refleksje nad losem dziedzictwa kulturowego.
Czy miejscem przechowywania artefaktów związanych z czasem faraonów powinna pozostać kolebka cywilizacji, czy też stanowią one dobro wspólne i dziedzictwo ludzkości, nawet jeśli są rozsiane po całym świecie?
Fot. Domena publiczna/archiwum własne
Bibliografia: